Day
Night

प्रत्ययाः उपसर्गाः च

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत्- (निम्नलिखित वाक्यों को देखिए- Look at the following sentences.)
1. छात्राः पठितुम् (पढ़ने के लिए) विद्यालयं गच्छन्ति।
2. ते तत्र पठित्वा (पढ़कर) गृहम् आगच्छन्ति।
उपरिदत्त वाक्यों में दो पद आए हैं जो पठ् धातु से बने हैं।
पठ् + तुमुन् = पठितुम्
पठ् + क्त्वा = पठित्वा
‘तुमुन’ और ‘क्त्वा’ प्रत्यय हैं। प्रत्यय का अपना कोई अर्थ नहीं होता। किंतु धातु के साथ जुड़ने पर धातु के अर्थ में परिवर्तन ले आते हैं। यथा- पठ् = पढ़ना, किन्तु-पठितुम् = पढ़ने के लिए तथा पठित्वा = पढ़कर।
प्रत्यय तीन प्रकार के होते हैं।

यहाँ कृत् प्रत्ययों में केवल (क्त्वा, तुमुन् व ल्यप् ) प्रत्यय पर ध्यान देंगे।

1. क्त्वा प्रत्यय: क्त्वा प्रत्यय’ का प्रयोग ‘कर’ या ‘करके’ अर्थ में होता है। क्त्वा के ‘क्’ का लोप होकर केवल ‘त्वा’ शेष रहता है। जब वाक्य में दो क्रियाएँ होती हैं और पहली क्रिया ‘कर’ या ‘करके’ अर्थ में प्रयुक्त होती है तब धातु के साथ ‘क्त्वा’ प्रत्यय का प्रयोग होता है; यथा-रामः गृहम् गत्वा पठति । (राम घर जाकर पढ़ता है।)
यहाँ ‘गत्वा’ पद में- गम् + क्त्वा – (त्वा) = गत्वा रूप बना है।

ल्यप् प्रत्यय: जब धातु से पूर्व उपसर्ग होता है तब ‘क्त्वा प्रत्यय’ के स्थान पर ‘ल्यप् प्रत्यय’ का प्रयोग होता है। इस प्रत्यय का प्रयोग भी ‘कर’ या करके’ अर्थ में होता है । ‘ल्यप्’ के ‘ल’ और ‘प्’ का लोप होकर केवल ‘य’ शेष बचता है; यथा-रामः गृहम् आगत्य पठति । (राम घर आकर पढ़ता है।)
आ + गम् + ल्यप् – (य) = आगत्य

तुमुन् प्रत्यय: ‘तुमुन् प्रत्यय’ का प्रयोग के लिए’ अर्थ को प्रकट करने के लिए धातु के साथ होता है। तुमुन्’ के ‘उन्’ का लोप होकर ‘तुम्’ शेष बचता है। यथा- रामः पठितुम् विद्यालयं गच्छति। (राम पढ़ने के लिए विद्यालय जाता है।)
पठ् + तुमुन् – तुम् = पठितुम्

विशेष – क्त्वा, तुमुन् व ल्यप् प्रत्ययान्त पद अव्यय होते हैं। अर्थात् वाक्य प्रयोग के समय लिंग, वचन, काल, पुरुष आदि के कारण इनमें कोई परिवर्तन नहीं आता।
यथा- सः पठितुम् गच्छति।
त्वं पठितुम् गच्छसि।
ते पठितुम् अगच्छन्।

उपसर्गः
जो शब्दांश धातुओं और शब्दों से पूर्व लगाए जाते हैं, उन्हें ‘उपसर्ग’ कहते हैं। स्वतंत्र रूप से इन उपसर्गों का कोई विशेष अर्थ नहीं होता है, परंतु ये धातु के साथ जुड़ कर उसे नये अर्थ में बदल देते हैं अथवा अर्थ में विशेषता ला देते हैं;
यथा- आ + गम् = आगच्छति (आता है।)
यहाँ कुछ प्रमुख ‘धातुओं’ के साथ ‘उपसर्गों’ का प्रयोग किया जा रहा है:

इस प्रकार शब्दों से पूर्व भी उपसर्ग लगाए जाते हैं।

यथा- प्रहार – ‘प्र’ उपसर्ग
विच्छेदः – ‘वि’ उपसर्ग
निर्मलः – ‘निः’ उपसर्ग
दुर्गमम् – ‘दु:’ उपसर्ग इत्यादि।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
उचितविकल्पेन वाक्यपूर्ति कुरुत- (उचित विकल्प द्वारा वाक्यपूर्ति कीजिए- Complete the sentences with the correct option.)
1. जनाः भोजनं ____________ भ्रमणाय गच्छन्ति। (खादितुम्, खादित्वा)
2. रामः रावणं ____________ सीताम आनयत। (हत्वा, हन्तुम्)
3. वयम् क्रिकेट खेलं ____________ क्रीडाक्षेत्रम् अगच्छाम। (खेलित्वा, खेलितुम्)
4. पुत्तलिका-खेलं ____________ बालाः प्रसन्नाः अभवन्। (द्रष्टुम्, दृष्ट्वा)
5. सर्वेधावकाः ____________ सज्जाः सन्ति। (धावित्वा, धावितुम्)
उत्तरम-
1. खादित्वा
2. हत्वा
3. खेलितुम्
4. दृष्ट्वा
5. धावितुम्।

प्रश्न 2.
शुद्धं पदम् (✓) इति चिह्नन अङ्कीकुरुत- (शुद्ध पद को (✓) चिह्न से अंकित कीजिए- (✓) Tick mark the correct option.)
1. पा + क्त्वा = पीतुम् / पात्वा / पीत्वा
2. स्था + क्त्वा = स्थात्वा / स्थित्वा / स्थीत्वा
3. गम् + तुमुन् = गमितुम् / गंतुम् / गन्तुम्
4. दृश् + तुमुन् = दृष्टम् / द्रष्टुम् / दर्शितुम्
5. वि + हस् + ल्यप् = विहसय / विहस्य / व्यहस्य
6. उप + गम् + ल्यप् = उपागम्य / उपगम्य / उपगमय
7. लिख् + तुमुन् = लिखितुम् / लेखितुम् / लिखतुम्
उत्तरम्-
1. पीत्वा
2. स्थित्वा
3. गन्तुम्
4. द्रष्टुम्
5. विहस्य
6. उपगम्य
7. लेखितुम्।

प्रश्न 3.
धातु-प्रत्ययोः संयोगं वियोगं वा कृत्वा रिक्तस्थानेषु लिखित- (धातु-प्रत्ययों का संयोग अथवा वियोग करके रिक्त स्थानों में लिखिए- Join or disjoin in the roots and suffixes and write down in the blank spaces.)
1. रावणं निहत्य (नि + ________ + ________) रामः अयोध्या प्रत्यागच्छत्।
2. चलचित्रं दृष्ट्वा (________ + ________) जनाः प्रसन्नाः अभवन्।
3. विद्यालयात् ________ (आ + गम् + ल्यप्) अहं विश्रामं करोमि।
4. अधुना अहं स्वकार्य ________ (कृ + तुमुन्) इच्छामि।
5. एतत् ________ (कथ् + क्त्वा) सः तूष्णीम् अभवत्।
उत्तरम-
1. हन् + ल्यप्
2. दृश् + क्त्वा
3. आगत्य / आगम्य
4. कर्तुम्
5. कथयित्वा।

प्रश्न 4.
अधोदत्तेषु पदेषु उपसर्ग चित्वा लिखत।
(नीचे दिए गए पदों में से उपसर्ग चुनकर लिखिए- Write prefix from given words.)
1. प्रतिकारः
2. प्रणम्य
3. आदाय
4. विकल्पः
5. दुष्करम्
6. सुपुत्रः
7. उत्पतति।
उत्तरम्-
1. प्रति
2. प्र
3. आ
4. वि
5. दुः
6. सु
7. उत्।

0:00
0:00