चतर्थः पाठः कल्पतरुः (कल्पवृक्ष)
चतर्थः पाठः कल्पतरुः (कल्पवृक्ष) पाठ के गद्यांशों का सप्रसङ्ग हिन्दी-अनुवाद एवं संस्कृत-व्याख्या (1) अस्ति हिमवान् नाम सर्वरत्नभूमिर्नगेन्द्रः। तस्य सानोरुपरि विभाति कञ्चनपुरं नाम नगरम्। तत्र जीमूतकेतुरिति श्रीमान् विद्याधरपतिः वसति स्म। तस्य गृहोद्याने कुलक्रमागतः कल्पतरुः स्थितः। स राजा जीमतकेतः तं कल्पतरुम आराध्य तत्प्रसादात च बोधिसत्वांशसम्भवं जीमतवाहनं नाम पत्रं प्राप महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च अभवत्। तस्य गुणैः प्रसन्नः […]
तृतीयः पाठः गोदोहनम्
तृतीयः पाठः गोदोहनम् (गाय का दूध दुहना) (1) (प्रथमं दृश्यम्) (मल्लिका मोदकानि रचयन्ती मन्दस्वरेण शिवस्तुतिं करोति) (ततः प्रविशति मोदकगन्धम् अनुभवन् प्रसन्नमना चन्दनः।) चन्दनः – अहा! सुगन्धस्तु मनोहरः (विलोक्य) अये मोदकानि रच्यन्ते? (प्रसन्नः भूत्वा) आस्वादयामि तावत्। (मोदकं गृहीतुमिच्छति) मल्लिका – (सक्रोधम्) विरम। विरम। मा स्पृश! एतानि मोदकानि। चन्दनः – किमर्थ क्रुध्यसि! तव हस्तनिर्मितानि मोदकानि दृष्ट्वा अहं […]
Chapter 4 Motion in a plane ( समतल में गति).
Chapter 4 Motion in a plane ( समतल में गति). अभ्यास के अन्तर्गत दिए गए प्रश्नोत्तर प्रश्न 1: निम्नलिखित भौतिक राशियों में से बताइए कि कौन-सी सदिश हैं और कौन-सी अदिश-आयतन, द्रव्यमान, चाल, त्वरण, घनत्व, मोल संख्या, वेग, कोणीय आवृत्ति, विस्थापन, कोणीय वेग। उत्तर: सदिश राशियाँ: त्वरण, वेग, विस्थापन तथा कोणीय वेग। अदिश राशियाँ: आयतन, […]
Chapter 17 मानचित्र कार्य (अनुभाग – एक)
Chapter 17 मानचित्र कार्य (अनुभाग – एक) मानचित्र, इतिहास का आवश्यक अंग तथा उपकरण है। इसके माध्यम से ऐतिहासिक साम्राज्यों के विस्तार, ऐतिहासिक, राजनीतिक, प्रशासनिक, सांस्कृतिक तथा धार्मिक महत्त्व के केन्द्रों को स्पष्ट किया जाता है। सामाजिक विज्ञान के अनुभाग’एक’: सांस्कृतिक एवं ऐतिहासिक विरासत हेतु छात्रों को ऐतिहासिक महत्त्व के मानचित्रों का अभ्यास करना अभीष्ट […]
Chapter 16 भारत-विभाजन एवं स्वतन्त्रता-प्राप्ति (अनुभाग – एक)
Chapter 16 भारत-विभाजन एवं स्वतन्त्रता-प्राप्ति (अनुभाग – एक) विस्तृत उत्तरीय प्रश्न प्रश्न 1. भारत-विभाजन एवं स्वतन्त्रता-प्राप्ति की प्रक्रिया को संक्षेप में लिखिए। उत्तर : भारत-विभाजन एवं स्वतन्त्रता-प्राप्ति अगस्त, 1946 ई० में वायसराय ने पं० जवाहरलाल नेहरू को अन्तरिम सरकार बनाने के लिए आमन्त्रित किया। इससे नाराज होकर मुस्लिम लीग ने पाकिस्तान निर्माण के लिए 16 […]
Chapter 15 क्रान्तिकारियों का योगदान (अनुभाग – एक)
Chapter 15 क्रान्तिकारियों का योगदान (अनुभाग – एक) विस्तृत उत्तरीय प्रश्न प्रश्न 1. भारतीय स्वतन्त्रता संघर्ष में क्रान्तिकारियों की भूमिका की विवेचना कीजिए। [2013] उत्तर : स्पष्ट राजनीतिक आन्दोलन के अतिरिक्त बीसवीं शताब्दी के पहले दशक में देश के विभिन्न भागों में अनेक क्रान्तिकारी संगठन भी बने। इन संगठनों का संघर्ष सशस्त्र था। इनकी संवैधानिक […]
Chapter 14 सविनय अवज्ञा आन्दोलन तथा भारत छोड़ो आन्दोलन (अनुभाग – एक)
Chapter 14 सविनय अवज्ञा आन्दोलन तथा भारत छोड़ो आन्दोलन (अनुभाग – एक) विरतृत उत्तरीय प्रश्न प्रश्न 1. सविनय अवज्ञा आन्दोलन के क्या कारण थे ? उसके परिणामों पर प्रकाश डालिए। [2010, 11] या सविनय अवज्ञा आन्दोलन किन परिस्थितियों में प्रारम्भ किया गया ? इसका क्या प्रभाव पड़ा ? [2010] […]
Chapter 13 गांधी विचारधारा, असहयोग आन्दोलन (अनुभाग – एक)
Chapter 13 गांधी विचारधारा, असहयोग आन्दोलन (अनुभाग – एक) विरत उत्तरीय प्रश्न प्रश्न 1. असहयोग आन्दोलन के स्वरूप, कारण एवं उसके परिणामों पर प्रकाश डालिए। [2014] या महात्मा गांधी ने असहयोग आन्दोलन क्यों चलाया ? इस आन्दोलन के क्या कार्यक्रम थे ? उन्हें यह आन्दोलन क्यों स्थगित करना पड़ा ? (2010, […]
Chapter 12 नवजागरण तथा राष्ट्रीयता का विकास (अनुभाग – एक)
Chapter 12 नवजागरण तथा राष्ट्रीयता का विकास (अनुभाग – एक) विस्तृत उत्तरीय प्रश्न प्रश्न 1. नवजागरण से क्या तात्पर्य है ? भारत में नवजागरण के कारणों पर प्रकाश डालिए। [2018] या बीसवीं शताब्दी से पूर्व भारत में नवचेतना जाग्रत करने में सहायक कारकों की व्याख्या कीजिए। […]
Chapter 11 प्रथम स्वतन्त्रता-संग्राम–कारण तथा परिणाम (अनुभाग – एक)
Chapter 11 प्रथम स्वतन्त्रता-संग्राम–कारण तथा परिणाम (अनुभाग – एक) विस्तृत उत्तरीय प्रश्न प्रश्न 1. 1857 ई० के प्रथम भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम के कारणों पर प्रकाश डालिए। [2012] या 1857 ई० की क्रान्ति के सामाजिक, धार्मिक तथा सैनिक कारणों की विवेचना कीजिए। या 1857 ई० के […]