शब्द-भंडार

पर्यायवाची शब्द

जो शब्द एक-सा अर्थ बताते हैं, उन्हें पर्यायवाची या समानार्थी शब्द कहते हैं। ये शब्द समान अर्थ रखते हुए भी सूक्ष्म-सा अंतर प्रकट करते हैं; जैसे–पंकज शब्द ‘पंक + ज’ शब्दों के मेल से बना है। जिनका अर्थ होता है- पंक’ यानी कीचड़ और ‘ज’ यानी उत्पन्न होने वाला अर्थात् कीचड़ में उत्पन्न होने वाला यानी कमल।

किसी वस्तु के गुंण, रूप, अवस्था आदि को देखकर उसके पर्यायों का जन्म होता है। पर्यायवाची शब्द अधिकांशतः रूढ़ शब्द होता है। नीचे कुछ शब्दों के पर्यायवाची दिए जा रहे हैं।

आग – अग्नि, अनल, पावक, ज्वाला
पृथ्वी – धरा, वसुधा, मही, भूमि
असुर – दैत्य, निशाचर, दानव, राक्षस
सूर्य – भानु, रवि, दिनेश, दिवाकर
अमृत – अमिय, सुधा, पीयूष, सोम
राजा – भूपति, नृप, नृपति, भूप
आकाश – आसमान, नभ, व्योम, अंबर, गगन
झंडा – ध्वज, ध्वजा, पताका, चिह्न
ईश्वर – प्रभु, परमात्मा, भगवान, ईश
तट – कूल, किनारा, तीर, कगार
आम – रसाल, सहकार, आम
सूर्य – रवि भास्कर, आदित्य, दिवाकर, अरुण
इच्छा – लालसा, चाह, कामना, अभिलाषा
हवा – मरुत, वात, अनिल, समीर
उपेक्षा – लापरवाही, तिरस्कार, उदासीनता
वृक्ष – तरु, द्रुम, पादप, विटप, पेड़
गर्व – घमंड, दर्प, अभिमान, अहंकार
रास्ता – पथ, बाट, मार्ग, राह
चंद्रमा – चाँद, हिमांशु, विधु, सुधाकर
मेघ – जलधर, घन, बादल, नीरद, पयोद
चतुर – कुशल, योग्य, होशियार, सयाना
बाण – तीर, शिलीमुख, शर, इषु

विलोम शब्द

किसी शब्द का उलटा अर्थ बताने वाले शब्द को विलोम या विपरीतार्थक शब्द कहा जाता है।

शब्द

विलोम

अंधकार
अनुकूल
आरंभ
उत्तर
अनाथ
आकाश
आदि
चल
इच्छा
नवीन
न्याय
उपकार
उदास
अप्रिय
आदर
गुरु
जड़
नैतिक
नरक
पाप
पंडित
उपयोगी
कायर
गुण
चंचल
आसान
नई
तरल
निंदा
पवित्र
पुत्र
मानव
मीठा
न्याय
सगुण
सजीव
मौखिक
सवाल
सस्ते
साक्षर

प्रकाश
प्रतिकूल
अंत
दक्षिण
सनाथ
पाताल
अंत
अचल
अनिच्छा
प्राचीन
अन्याय
अपकार
खुश
प्रिय
अनादर
शिष्य
चेतन
अनैतिक
स्वर्ग
पुण्य
मूर्ख
अनुपयोगी
वीर
दोष
स्थिर
कठिन
पुरानी
ठोस
स्तुति
अपवित्र
कुपुत्र
दानव
कड़वा
अन्याय
निर्गुण
निर्जीव
लिखित
जवाब
सस्ते महँगे
निरक्षर

अनेकार्थक शब्द

कुछ शब्दों के एक से अधिक अर्थ होते हैं; जैसे-काल-समय, मृत्यु

शब्द

अर्थ

पत्र
उत्तर
सुमन
कर
वर
नाग
चीर
हरि
जड़
कल
अक्षर
गुरु
सूत
अलि
अमृत
सुर
श्री
लक्ष्मी
रीति

पत्ता, चिट्ठी, कागज़
उत्तर-दिशा, जवाब, बाद का
सुमन फूल, अच्छा मन, देवता
हाथ, किरण, टैक्स
श्रेष्ठ, दूल्हा, वरदान
सर्प, हाथी, सूर्य
वस्त्र, रेखा, चीरना
विष्णु, सिंह, घोड़ा, सर्प
अचेतन, मूर्ख, मूल
चैन, बीता हुआ कल, आनेवाला कल, मशीन
वर्ण, ईश्वर, सत्य ब्रह्मा
बड़ा, श्रेष्ठ, भारी, शिक्षक
धागा, डोरा, सारथी
भौरा, सखी, कोयल
अन्न, दूध, जल, स्वर्ण
देवता, स्वर
शोभा, लक्ष्मी, कांति
शोभा, कमला, संपत्ति
तरीका, ढंग, नियम

एकार्थी शब्द

वे शब्द जिनका केवल एक अर्थ होता है।

शब्द

अर्थ

मधुर
शत्रु
वीर
कलम
बहू
रात
मनुष्य
बालक
पुष्प
रवि
दैत्य
घटा
पक्षी
गुरु
धन
युद्ध
दर्शक
क्षत्रिय
किताब
जनता
बेटा
क्लेश
अश्व
निंदा
पुष्प
शशि
क्लेश
अर्चना
निंदा
विदार्थी
शिशु

मीठा
दुश्मन
बहादुर
लेखनी
वधू
निशा
मानव
लड़का
फूल
सूरज
राक्षस
बादल
चिड़िया
शिक्षक
संपत्ति
लड़ाई
देखने वाला
राजपूत
पुस्तक
नागरिक
पुत्र
दुख
घोड़ा
शिकायत
फूल
चाँद
दुख
पूजा
शिकायत
छात्र
बच्चा

अनेक शब्दों के लिए एक शब्द

अजर – जिसे कभी बुढ़ापा न आए।
अमर – जो कभी न मरे।।
अजेय – जो जीता न जा सके।
अदृश्य – जो दिखाई न दे।
अतुलनीय – जिसकी तुलना न हो।
अधीर – जिसमें धैर्य न हो।
अनपढ़ – जो पढ़ा हुआ न हो।
अनिवार्य – जिसको रोका न जा सके।
अनंत – जिसका अंत न हो।
असाध्य – जिसका इलाज न हो सके।
अवैतनिक – जो वेतन के बिना काम करें।
अटल – जो अपने स्थान से न टले।
ईष्र्यालु – दूसरों से ईष्र्या करने वाला।
कृतज्ञ – जो किए हुए उपकार को माने।
चौमासा – चार मासों का समूह। (आषाढ़, श्रावण, भाद्रपद, आश्विन)
अनुपम – जिसकी उपमा न दी जा सके।
निराकार – जिसका आकार न हो।
जिज्ञासु – जो कुछ जानने की इच्छा रखता हो।
दुराचारी – जिसका आचरण अच्छा न हो।
फलाहारी – जो फल खाकर निर्वाह करे।
रेखांकित – जिसके नीचे रेखा खींची गई हो।
सहपाठी – साथ पढ़ने वाला।
साकार – जिसका आकार दिखाई दे।

श्रुतिसमभिन्नार्थक शब्द

ऐसे शब्द जो पढ़ने-सुनने में एक जैसे लगें परंतु अर्थ की दृष्टि से सर्वथा भिन्न हों, श्रुतिसमभिन्नार्थक शब्द कहलाते हैं।
नीर – पानी
मूल – जड़
बलि – बलिदान
नीड़ – घोंसला
मूल्य – कीमत
बली – बलवान
प्रसाद – कृपा
नम्र – विनीत
नग – पर्वत
प्रासाद – महल
नरम – कोमल
नाग – साँप
दिन – दिवस
चिंता – फ़िक्र
किनारा दीन – गरीब
चिता – शव की चिता
दशा – हालत
चिर – देर, बहुत समय
ग्रह – नक्षत्र
दिशा – ओर, तरफ़
चीर – कपड़ा
गृह – घर
चरम – अंतिम
पाव – चौथाई भाग
कोष – खज़ाना
चर्म – चमड़ा
पाँव – पैर
कोश – शब्द भंडार
समान – बराबर
शर – तीर
शास्त्र – ग्रंथ
सहमति – राय
सर – तालाब
शस्त्र – हथियार
कौर – ग्रास

बहुविकल्पी प्रश्न

1. नीचे दिए गए प्रश्नों के सही उत्तर पर सही का चिह्न लगाएँ

(क) कौन-सा शब्द समूह ‘अंग’ का पर्यायवाची है
(i) अनोखा, मुखड़ा, मुख
(ii) हाथ, गला, कान
(iii) आँख, कान, सिर
(iv) हिस्सा, भाग, अंश

(ख) समान अर्थ बताने वाले शब्द कहलाते हैं
(i) विपरीतार्थक
(ii) समानार्थक
(iii) भिन्नार्थक
(iv) इनमें से कोई नहीं

(ग) पत्नी का पर्यायवाची शब्द है
(i) ज्ञानी
(ii) माँ
(iii) जननी
(iv) भार्या

(घ) ‘अश्व’ का पर्यायवाची नहीं है
(i) घोड़ा
(ii) गज
(iii) तुरंग
(iv) हय

(ङ) “बल’ का पर्यायवाची नहीं है
(i) बेल
(ii) शक्ति
(iii) पराक्रम
(iv) दम

उत्तर
(क) (iv)
(ख) (ii)
(ग) (iv)
(घ) (ii)
(ङ) (i)

2. दिए गए शब्द के सही विलोम शब्द पर सही का चिह्न लगाओ

(क) निंदा –
(i) स्तुति
(ii) नींद
(iii) निंद्रा
(iv) निराला

(ख) नीरस
(i) रसीला
(ii) सरस
(iii) रसहीन
(iv) निराला

(ग) प्रेम्
(i) घृणा
(ii) प्रेमी
(iii) प्यार
(iv) प्यारा

(घ) रक्षक
(i) भक्षक
(ii) रक्षा
(iii) लड़ाई
(iv) राक्षस

(ङ) अँधेरा
(i) काला पन
(ii) उजाला
(iii) काली रात
(iv) अंधा

उत्तर
(क) (i)
(ख) (i)
(ग) (i)
(घ) (i)
(ङ) (ii)

3. दिए गए शब्दों के सही अनेकार्थी शब्द समूह पर सही का चिह्न लगाएँ

(क) कल –
(i) समय, काल
(ii) मशीन, आने वाला दिन
(iii) किला, कील
(iv) इनमें से कोई नहीं।

(ख) दल –
(i) दल, दलिया
(ii) दिल, दाल
(iii) समूह, सेना
(iv) इनमें से कोई नहीं।

(ग) कर –
(i) हाथ, टैक्स
(ii) करना, किया
(iii) काम, काया
(iv) इनमें से कोई नहीं।

(घ) वर –
(i) वन, वानर
(ii) वीर, वारदात
(iii) वरदान, दूल्हा
(iv) इनमें से कोई नहीं।

(ङ) लाल –
(i) पुत्र, एक रंग
(ii) लाल लाली
(iii) लाया, लिया
(iv) इनमें से कोई नहीं।

उत्तर-
(क) (ii)
(ख) (iii)
(ग) (i)
(घ) (iii)
(ङ) (i)

4. नीचे दिए गए शब्द के लिए उचित वाक्यांश पर सही का चिह्न लगाओ।

(क) पाक्षिक –
(i) जो पक्ष में हो
(ii) जो पक्ष में न हो
(iii) पक्षियों से संबंधित
(iv) पंद्रह दिन में एक बार होने वाला।

(ख) दुर्लभ –
(i) जो दूर से देख सके
(ii) जिसे प्राप्त करना कठिन हो
(iii) जहाँ पहुँचना कठिन हो
(iv) इनमें से कोई नहीं।

(ग) दूरदर्शी –
(i) दूर देखने वाला
(ii) दूर की देखने-सोचने वाला
(iii) दूर से सुनने वाला
(iv) इनमें से कोई नहीं।

(घ) पारदर्शी –
(i) परदे के पीछे से देखना
(ii) जिसके आर-पार देखा जा सके
(iii) जिसे देखने के लिए बाहर जाना पड़े
(iv) इनमें से कोई नहीं।

(ङ) उपर्युक्त –
(i) ऊपर कहा गया
(ii) ऊपर से कहना
(iii) ऊपर देखना
(iv) ऊपर लिखना।

उत्तर-
(क) (iv)
(ख) (ii)
(ग) (ii)
(घ) (ii)
(ङ) (i)

प्रश्न–दिए गए समरूपी भिन्नार्थक शब्दों के सही विकल्प वाले समूह पर सही का चिह्न लगाओ।

1. अंदर-अंतर –
(i) अंत-बंद
(ii) भीतर-भेद
(iii) अंत-अलग
(iv) अंत-भिन्न।

2. पवन-पावन –
(i) हवा-पवित्र
(ii) हवा-आग
(iii) हवा-नदी।

3. मूल-मूल्य –
(i) मिला-कीमत
(ii) माला-कीमत
(iii) जड़-कीमत
(iv) माता-कीमत

4. बलि-बली –
(i) बाली-बाला
(ii) बलिदान-वीर
(iii) वीर-मरना
(iv) बलिदान-वाली।

5. चिर-चीर –
(i) कपड़ा-पुराना
(ii) वस्त्र-फाड़ना
(iii) पुराना-वस्त्र
(iv) नया-पुराना।

उत्तर-
1. (ii)
2. (ii)
3. (i)
4. (ii)
5. (iii)

0:00
0:00

casibom-casibom-casibom-sweet bonanza-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-bahis siteleri-bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-aviator-sweet bonanza-sweet bonanza-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-bahis siteleri-casino siteleri-deneme bonusu-sweet bonanza-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-güvenilir bahis siteleri-güvenilir casino siteleri-lisanslı casino siteleri-slot siteleri-yeni slot siteleri-aviator-bahis siteleri-casino siteleri-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu-deneme bonusu veren yeni siteler-güvenilir bahis siteleri-güvenilir casino siteleri-slot siteleri-lisanslı casino siteleri-yeni slot siteleri-casibom-grandpashabet-grandpashabet-