Chapter 3 अक्षांश, देशांतर और समय

Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1. 
निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लगभग 30 शब्दों में दें(i) पृथ्वी पर दो प्राकृतिक संदर्भ बिन्दु कौन से हैं ?
उत्तर:
पृथ्वी के अपने अक्ष पर पश्चिम से पूर्व घूर्णन करने से दो प्राकृतिक संदर्भ बिन्दु प्राप्त होते हैं, जो उत्तरी ध्रुव एवं दक्षिणी ध्रुव हैं।

(ii) वृहत् वृत्त क्या है ?
उत्तर:
भूमध्य या विषुवत रेखा या 0° की अक्षांश रेखा ही ग्लोब का वृहत् वृत्त है क्योंकि यह सबसे बड़ी परिधि वाली अक्षांश रेखा है जो ग्लोब को दो बराबर भागों में बाँटती है।

(iii) निर्देशांक क्या हैं ?
उत्तर:
सामान्यतः अक्षांश व देशान्तर रेखाओं को भौगोलिक निर्देशांक कहा जाता है क्योंकि यह रेखाओं के जाल का एक तन्त्र बनाती हैं।
(iv) सूर्य पूर्व से पश्चिम जाता हुआ क्यों दिखाई देता है ?
उत्तर-पृथ्वी पश्चिम से पूर्व की ओर अपनी धुरी पर घूमती है। क्योंकि हम पृथ्वी पर ही खड़े होकर सूर्य की ओर देखते हैं। अतः पृथ्वी के घूर्णन के कारण सूर्य पूर्व से पश्चिम में जाता हुआ दिखायी देता है।

(v) स्थानीय समय से आप क्या समझते हैं ?
उत्तर:
किसी स्थान पर मध्याह्न सूर्य की सहायता से निश्चित किये गये समय को स्थानीय समय कहते हैं। अर्थात् मध्याह्न सूर्य के आधार पर अपनी घड़ी यदि 12 बजा दे तो, वह घड़ी जो समय बतायेगी वह स्थानीय समय होगा।

प्रश्न 2. 
अक्षांशों एवं देशान्तरों के बीच अन्तर स्पष्ट करें। 
उत्तर:
अक्षांशों व देशान्तरों में निम्नलिखित अंतर हैं 

अक्षाए

देशान्तर

1. अक्षांश, विषुवत् वृत्त के उत्तर या दक्षिण में स्थित किसी बिंदु की कोणीय दूरी है, जिसे डिग्री में मापा जाता है।

देशांतर, प्रधान याम्योत्तर (ग्रीनविच) के पूर्व या पश्चिम में स्थित किसी बिंदु की कोणीय दूरी है जिसे डिग्री, मिनट व सैकेंड में मापा जाता है।

2. सभी अक्षांश विषुवत् वृत्त के समानान्तर खींचे हुए पूर्ण वृत्त होते हैं।

सभी देशान्तर शुद्ध उत्तर-दक्षिण दिशा में खींचे अर्द्धवृत्त होते हैं।

3. सभी अक्षांशों की संख्या 181 (भूमध्य रेखा सहित)होती है।

सभी देशांतरों की संख्या 360 होती है।

4. अक्षांश 0° विषुवत् रेखा से 90° उत्तर व दक्षिण ध्रुव तक खींचे होते हैं।

देशान्तर 0°ग्रीनविच रेखा (ग्रीनविच रेखा) से 180° पूर्व तथा पश्चिम में खींचे होते हैं।

5. विषुवत् वृत्त सबसे बड़ा वृत्त है। अन्य वृत्त इससे छोटे होते हैं।

सभी देशान्तर बराबर होते हैं।

6. दो अक्षांशों के बीच की दूरी लगभग 111 किलोमीटर होती है।

याम्योत्तरों के बीच की दूरी विषुवत् वृत्त पर अधिकतम (111.3 किलोमीटर) तथा ध्रुवों पर न्यूनतम (0 किलोमीटर) होती है। मध्य में अर्थात् 45° अक्षांश पर यह 79 किलोमीटर होती है।

7. इसका अधिकतम मान 90° होता है।

इनका अधिकतम मान 180° होता है।

8. विषुवत् वृत्त से ध्रुव की ओर अक्षांशों का उपयोग तापमंडलों के निर्धारण में होता है। जैसे 0° से 231/2∘

तक उत्तर या दक्षिण उष्ण कटिबन्ध, 23112°से 661/2 तक शीतोष्ण कटिबंध तथा 661/2

से 90° तक शीत कटिबन्ध।

देशान्तर का उपयोग प्रमुख याम्योत्तर के सापेक्ष स्थानीय समय को निर्धारित करने में किया जाता है।


क्रियाकलाप सम्बन्धी प्रश्नोत्तर

प्रश्न 1.
एटलस की सहायता से निम्नलिखित स्थानों की खोज कर उनके अक्षांश एवं देशान्तर लिखें

  1. मुंबई 
  2. व्लाडिबोस्टक 
  3. कैरो
  4. न्यूयार्क 
  5. ओटावा 
  6. जेनेवा
  7. जोहान्सबर्ग 
  8. सिडनी। 

उत्तर:

स्थान

अक्षांश

देशान्तर

(i) मुंबई

18° 54° उत्तर

72° 49° पूर्व

(ii) क्लाडिबोस्टक

43° उत्तर

130° पूर्व

(iii) कैरो

30° उत्तर

31° पूर्व

(iv) न्यूयार्क

40° 43° उत्तर

74° 01° पशिचम

(v) ओटावा

45° 27° उत्तर

75° 42° पशिचम

(vi) जेनेवा

45° 25° उत्तर

8° 57° पूर्व

(vii) जोहान्सबर्ग

26° 31° दक्षिण

28° 56° पूर्व

(viii) सिडनी

33° 52° दक्षिण

151° 12° पूर्व


प्रश्न 2. 
जब प्रमुख याम्योत्तर पर दिन के 10 बजे हों, तो निम्नलिखित शहरों में क्या समय होगा
(i) दिल्ली
(ii) लंदन
(iii) टोकियो
(iv) पेरिस 
(v) कैरो
(vi) मॉस्को । 
उत्तर:
(i) दिल्ली
ग्रीनविच दिल्ली दिल्ली का देशांतर = 77° पूर्व
00 77° पूर्व प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) का देशांतर = 0° 
दोनों स्थानों के देशांतर का अंतर = 77° – 0° = 77° 
1° देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 4 मिनट 
77° देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 77 × 4 = 308 मिनट

प्रातः 308 मिनट अर्थात् 200 = 5 घण्टे 08 मिनट
दिल्ली का समय प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) के समय से 5 घण्टे 08 मिनट आगे होगा क्योंकि दिल्ली पूर्व में है।
अतः दिल्ली का समय 10 + 5.08 घण्टे अर्थात् दोपहर 3 बजकर 8 मिनट 

(ii) लंदन
प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) का देशांतर = 0° 
लंदन का देशांतर = 0° 05′ पश्चिम 
दोनों स्थानों के देशांतर का अंतर = 0°05′
1° देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 4 मिनट 
0°05′ देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 0°05′ × 4 = 20 सेकण्ड
लंदन का समय प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) के समय से 20 सेकण्ड पीछे होगा क्योंकि लंदन ग्रीनविच के पश्चिम में है।

अतः लंदन का समय प्रातः 9 बजकर 59 मिनट एवं 40 सेकण्ड होगा! 

(iii) टोकियो
प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) का देशांतर = 0°
टोकियो पूर्व टोकियो का देशांतर = 138°45′ पूर्व 
दोनों स्थानों के देशांतर का अंतर = 138°45′
1° देशांतर के अन्तरं पर समय का अंतर = 4 मिनट
138°45′ देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 138°45′ × 4 = 555 मिनट अर्थात् 9 घण्टे 15 मिनट
टोकियो का समय प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) के समय से 9 घण्टे 15 मिनट आगे होगा क्योंकि टोकियो ग्रीनविच के पूर्व में है।
अतः टोकियो का समय 10 + 9 घण्टे 15 मिनट अर्थात् शाम 7 बजकर 15 मिनट होगा। 

(iv) पेरिस 
प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) का देशांतर = 0° 
पेरिस का देशांतर = 2°20′ पूर्व 
दोनों स्थानों के देशांतर का अंतर = 2°20′
1° देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 4 मिनट
2°20′ देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 2°20′ × 4 = 9 मिनट 20 सेकण्ड पेरिस का स्थान प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) के समय से 9 मिनट 20 सेकण्ड आगे होगा क्योंकि पेरिस ग्रीनविच के पूर्व में है।
अत: पेरिस का समय 10 + 9.20 मिनट अर्थात् प्रातः 10 बजकर 9 मिनट 20 सेकण्ड होगा। 

(v) कैरो
प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) का देशांतर = 0° 
कैरो का देशांतर = 31° पूर्व 
दोनों स्थानों के देशांतर का अंतर = 31°
1° देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 4 मिनट 
31° देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 31° × 4 मिनट = 124 मिनट अर्थात् 2 घण्टे 4 मिनट कैरो का समय प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) के समय से 2 घण्टे 4 मिनट आगे होगा क्योंकि कैरो पूर्व में है। 
अतः कैरो का समय 10 + 2.04 घण्टे अर्थात् दोपहर 12 बजकर 4 मिनट होगा। 

(vi) मास्को
प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) का देशांतर = 0° 
मास्को का देशांतर = 37°30′ पूर्व 
दोनों स्थानों के देशांतर का अंतर = 37°30′
1° देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 4 मिनट  
37°30′ देशांतर के अन्तर पर समय का अंतर = 37°30′ × 4 = 150 मिनट अर्थात् 2 घण्टे 30 मिनट मास्को का समय प्रमुख याम्योत्तर (ग्रीनविच) के समय से 2 घण्टे 30 मिनट आगे होगा क्योंकि मास्को ग्रीनविच के पूर्व में है।
अतः मास्को का समय 10 + 2.30 घण्टे अर्थात् दोपहर 12 बजकर 30 मिनट होगा।

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

0:00
0:00

casibom-casibom-casibom-casibom-sweet bonanza-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-bahis siteleri-bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-aviator-sweet bonanza-sweet bonanza-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-deneme bonusu-