Chapter 10 मानव बस्ती

🎧15:14 मिनट🚀 में सुनकर करें याद🎧

Class 12 GeographyChapter 10 मानव बस्ती

अध्याय 10 मानव बस्ती

1. वर्ष 2017 के अनुसार विश्व में नगरीय जनसंख्या का प्रतिशत है-

(1) 48

(2) 54

(3) 37

(4) 61        (2)

2. किस प्रकार की बस्तियाँ सड़क नदी या नहर के किनारे होती है ?

(1) वृत्ताकार

(3) रेखीय

(2) चौक पट्टी

(4) वर्गाकार          (3)

3. ग्रामीण बस्तियों की मुख्य आर्थिक क्रिया है ?

(1) प्राथमिक

(2) द्वितीयक

(3) तृतीयक

(4) चतुर्थ            (1)

4. 2006 के प्रारम्भ में भारत में कितने मिलियन सिटी थे ?

(1) 40

(2) 41

(3) 42

(4) 43        (1)

5. सन् 1915 में सन्नगर शब्दावली का प्रयोग किसने किया ?

(1) लेविस ममफोर्ड

(2) ग्रिफिथ टेलर

(3) जीन गोटमेन

(4) पैट्रिक गिडिज            (4)

6. सन् 1957 में विश्वनगरी (मेगालोपोलिस) शब्द का प्रयोग किसने किया?

(1) लेविस ममफोर्ड

(2) ग्रिफिथ टेलर

(3) जीन गोटमेन

(4) पेट्रिक गिडिज           (3)

7.“वास्तव में शहर उच्च एवं अधिक जटिल प्रकार के सहचारी जीवन का भौतिक रूप है।" यह कथन किसका है ?

(1) लेविस ममफोर्ड

(3) जीन गोटमेन

(2) ग्रिफिथ टेलर

(4) पेट्रिक गिडिज           (1)

8. जब सड़के एक दूसरे को समकोण पर काटती है तो ग्रामीण बस्तियों के किस प्रतिरूप का विकास होगा ?

(1) रेखीय

(2) आयताकार

(3) वृत्ताकार

(4) ताराकार          (2)

9. झीलों एवं तालाबों के चारों ओर किस प्रकार का ग्रामीण बस्ती प्रतिरूप का निर्माण होता है ?

(1) आयताकार

(2) रेखीय

(3) वर्गाकार

(4) वृत्ताकार          (4)

10. सन् 1950 में विश्व की प्रथम मेगासिटी होने का श्रेय किसने प्राप्त किया था ?

(1) टोक्यों

(3) न्यूयार्क

(2) लंदन

(4) पेरिस            (3)

11. मिलियन सिटी किसे कहते है ? विश्व का प्रथम मिलियन सिटी बनने का श्रेय किसे प्राप्त हुआ ?

उत्तर- ऐसे शहर जो वित्तीय संस्थान, प्रादेशिक प्रशासकीय कार्यालय एवं यातायात के केन्द्र होते है एवं उनकी जनसंख्या 10 लाख से अधिक होती है मिलियन सिटी कहलाते है। विश्व का प्रथम मिलियन सिटी बनने का श्रेय सन् 1800 में लंदन को प्राप्त हुआ ।

12. मानव बस्ती किसे कहते है ?

उत्तर- मानव आवासों के संगठित समूह को मानव बस्ती कहा जाता है। मानव बस्ती मानव भूगोल के अध्ययन का केन्द्र है।

13. उपनगरीकरण क्या है ?

उत्तर- मानव द्वारा मुख्य नगर से हटकर बाहर स्वच्छ एवं खुले क्षेत्रों में अधिवासों का निर्माण करना जिसके उपरान्त शहर के समीप उपनगर का निर्माण हो जाता है जहां से प्रतिदिन हजारों व्यक्ति अपने घरों से कार्य स्थलों पर आते- जाते रहते है।

14. सन्नगर किसे कहते है । उदाहरण दीजिए।

उत्तर- अलग-अलग नगर आपस में मिलकर विशाल नगरीय क्षेत्र का निर्माण करते है जिसे सन्नगर कहते है । उदाहरण- ग्रेटर लन्दन, शिकागो, टोक्यों ।

15. प्रशासनिक नगर क्या है ?

उत्तर- राष्ट्र की राजधानियां जहां पर केन्द्रीय सरकार के प्रशासनिक कार्यालय होते है उन्हें प्रशासनिक नगर कहते है।

उदाहरण - नई दिल्ली, केनबरा, बीजिंग, वांशिगटन डी. सी. लंदन ।

16. विश्वनगरी (मेगालोपोलिस) क्या है ?

उत्तर- सन्नगर आपस में जुड़कर बड़े महानगर प्रदेश का निर्माण करते है जिसे विश्वनगरी कहते है इसका सबसे अच्छा उदाहरण यू. एस. ए. में है जहां उतर में बोस्टन से दक्षिण में वांशिगटन तक नगरीय भूदृश्य के रूप में दिखाई देता है।

17. केनबरा नगर की योजना का वास्तुकार कौन था ?

उत्तर- अमेरिकन वास्तुविद वाल्टर बरली ग्रिफिन ने 1912 में ऑस्ट्रेलिया की राजधानी के लिए इस उद्यान नगर की योजना बनायी।

18. सांस्कृतिक नगर के उदाहरण लिखिए।

उत्तर- जैरूसलम, मक्का, जगन्नाथ, पुरी, बनारस आदि ।

19. 1991 की जनगणना के अनुसार नगरीय बस्ती हेतु निर्धारित मापदण्ड बताइये।

उत्तर- 1. ऐसे स्थान जहां नगरपालिका, निगम छावनी बोर्ड या अधिसूचित नगरीय क्षेत्र समिति हो ।

2. कम से कम 5000 व्यक्ति निवास करते हो ।

3. 75 प्रतिशत पुरूष श्रमिक गैर कृषि कार्य में सलग्न हो ।

4. जनसंख्या घनत्व 400 व्यक्ति प्रति वर्ग किमी हो ।

20. WHO के अनुसार एक स्वस्थ शहर क्या है ?

उत्तर- 1. स्वच्छ एवं सुरक्षित वातावरण ।

2. सभी निवासियों को आधारभूत आवश्यकताओं की पूर्ति ।

3. सभी के लिए स्वास्थ्य सुविधाओं की उपलब्धता |

21. संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम ने नगर रणनीति में क्या प्राथमिकताएं बताई है।

उत्तर- 1. नगरीय निर्धनों के लिए आश्रय स्थल में वृद्धि ।

2. आधारभूत सुविधाओं की उपलब्धता

3. वायु प्रदूषण को कम करना ।

22. अदीस अबाबा (नवीन पुष्प) पर संक्षिप्त टिप्पणी लिखिए।

उत्तर- 1. यह इथोपिया की राजधानी है जिसकी स्थापना 1878 में हुई थी ।

2. सम्पूर्ण नगर पर्वत घाटी स्थलाकृति पर स्थित है।

3. मरकाटो में बहुत विकसित बाजार है।

4. जिबूती - अदीस अबाबा रेलमार्ग का अंतिम स्टेशन है।

23. ग्रामीण बस्तियों के बसाव को प्रभावित करने वाले कारक लिखिए।

उत्तर- 1. जल आपूर्ति

3. उच्च भूमि के क्षेत्र

2. भूमि

4. गृह निर्माण सामग्री

5. सुरक्षा ।

24. आकृति के आधार पर ग्रामीण बस्तियों का वर्गीकरण कीजिए ।

उत्तर- आकृति के आधार पर ग्रामीण बस्तियां दो प्रकार की होती है।

1. संहत बस्ती :- इन बस्तियों में मकान एक-दूसरे के समीप होते है। इनका विकास नदी घाटियों के उपजाऊ मैदानों में होता है।

2. प्रकीर्ण बस्तीः- मकान दूर-दूर होते है।

प्रायः खेतों के द्वारा आवास एक दूसरे से अलग होते है।

25. ग्रामीण एवं नगरीय बस्तियों में अन्तर लिखिए।

उत्तर-

ग्रामीण बस्तियाँनगरी बस्तियाँ
1. अधिकतर लोग प्राथमिक क्रियाकलाप में संलग्न होते है।1. द्वितीयक, तृतीयक, चतुर्थ क्रियाकलाप में संलग्न होते है।
2. जनसंख्या घनत्व कम होता है।2. जनसंख्या घनत्व अधिक होता है।

26. नम बिन्दु बस्तियाँ क्या है ?

उत्तर- जल स्त्रोतों जैसे नदियाँ, झीले, झरने के समीप स्थित बस्तियाँ नम बिन्दु बस्तियां कहलाती है। नम बिन्दु बस्तियों में पीने खाना बनाने, सिंचाई, मछली पकड़ने इत्यादि कार्यो के लिए जल की आपूर्ति हो जाती है।

27. शुष्क बिन्दु बस्तियाँ क्या है?

उत्तर- मानव द्वारा बाढ़ के द्वारा हाने वाली क्षति से बचाव के लिए ऊँचे क्षेत्र जैसे नदी वैदिकाओं एवं तटबंधों पर निर्मित बस्तियां शुष्क बिन्दु बस्तियां कहलाती है । उष्णकटिबंधीय देशों के दलदली क्षेत्रों के निकट लोग अपने मकान स्तम्भों पर बनाते है ताकि बाढ़ एवं कीड़े-मकोड़ों से बचा जा सके।

28. नियोजित बस्तियाँ क्या है ? उदाहरण लिखिए।

उत्तर - सरकार द्वारा अधिगृहित की गई भूमि पर लोगों को आधरभूत सुविधाएँ उपलब्ध कराकर बस्तियों का विकास करना।

उदाहरण- इथोपिया में सरकार द्वारा ग्रामीणीकरण योजना एवं भारत में इंदिरा गांधी नहर क्षेत्र में नहरी बस्तियों का विकास।

नियोजित नगर:- चंडीगढ़ एवं केनबरा ।

29. ग्रामीण बस्तियों की मुख्य समस्याएं लिखिए ।

उत्तर- 1. पर्याप्त जल आपूर्ति का अभाव ।

2. शौचघर एवं कूड़ा-कचरा निस्तारण का अभाव।

3. कच्ची सड़क व आधुनिक संचार साधनों की कमी।

4. स्वास्थ्य एवं शिक्षा सम्बन्धी सुविधाओं का अभाव ।

30 नगरीय बस्तियों की प्रमुख समस्याएँ लिखिए ।

उत्तर- 1. गंदी बस्तियों का प्रादुर्भाव |

2. पीने योग्य जल की कमी।

3. जल व वायु प्रदूषण ।

4. आवासों की कमी।

31. विकासशील देशों में मानव बस्तियों की प्रमुख समस्याएँ बताइये ।

उत्तर- 1. आर्थिक समस्याएँ :-

रोजगार के घटते अवसर, अकुशल, अर्धकुशल श्रमिकों की संख्या में वृद्धि ।, आर्थिक संसाधनों पर दबाव ।

2. सामाजिक- सांस्कृतिक समस्याएँ:-

- स्वास्थ्य एवं शिक्षा सुविधाओं का गरीब लोगों की पहुंच से बाहर होना ।

- बेरोजगारी के कारण अपराधों में बढ़ोतरी ।

- लिंगानुपात असंतुलित होना ।

3. पर्यावरण सम्बन्धी समस्याएँ:-

- घरेलू व औद्योगिक अपशिष्ट के निस्तारण की समस्या ।

• वायु प्रदूषण एवं जल प्रदूषण की समस्या ।

- जनसंख्या को आवास प्रदान करने के लिए विशाल कंकरीट ढाँचों का निर्माण जिससे नगरों में उष्मद्वीप का निर्माण होता है।

32. ग्रामीण बस्तियों में उत्पन्न समस्याओं के समाधान के लिए उचित सुझाव दीजिए ।

उत्तर- 1. रोजगार के अवसरों का सृजन ।

2. चिकित्सा एवं शिक्षा सुविधाओं का विस्तार |

3. जल आपूर्ति सुनिश्चित करना ।

4. संचार सुविधाओं का विस्तार करना ।

33. स्थान (साइट) एवं स्थिति (सिचुएशन) के मध्य अन्तर बताइये ।

उत्तर- स्थान (साइट):- स्थान से तात्पर्य उस वास्तविक भूमि से है जिस पर बस्ती विकसित हुई है।

स्थिति (सिचुएशन):- अपने परिवेश के संदर्भ में किसी स्थान पर अवस्थित कोई बस्ती, जिन सांस्कृतिक एवं प्राकृतिक परिवेश के बीच बसी होती है उन दशाओं को बस्ती की स्थिति कहते है ।

34. नगरीय बस्तियों के वर्गीकरण का आधार लिखिए।

उत्तर- 1. जनसंख्या का आकार ।

2. व्यावसायिक संरचना |

3. प्रशासन

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

0:00
0:00

casibom-casibom-casibom-sweet bonanza-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-bahis siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-bahis siteleri-bahis siteleri-güvenilir bahis siteleri-aviator-sweet bonanza-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-lisanslı casino siteleri-bahis siteleri-casino siteleri-deneme bonusu-sweet bonanza-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren yeni siteler-güvenilir bahis siteleri-güvenilir casino siteleri-lisanslı casino siteleri-slot siteleri-yeni slot siteleri-aviator-bahis siteleri-casino siteleri-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu-deneme bonusu veren yeni siteler-güvenilir bahis siteleri-güvenilir casino siteleri-slot siteleri-lisanslı casino siteleri-yeni slot siteleri-casibom-grandpashabet-grandpashabet-aviator-aviator-aviator-aviator-aviator-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-sweet bonanza-deneme bonusu-deneme bonusu veren yeni siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-deneme bonusu veren siteler-bahis siteleri-bahis siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-casino siteleri-casino siteleri-güvenilir casino siteleri-güvenilir casino siteleri-lisanslı casino siteleri-slot siteleri-slot siteleri-slot siteleri-yeni slot siteleri-yeni slot siteleri-